عاشورا و نگاهها

 

چرایى قیام عاشورا، از پگاه شکل‏گیرى این نهضت‏سترگ، توجه دانشمندان و احیاگران دینى و مصلحان سیاسى و اجتماعى را به خود معطوف ساخته و در شمار مهم‏ترین پروژه‏هاى پژوهشى تحلیلگران و ژرف اندیشان قرار گرفته است .

این رخداد از جهت انگیزه، ابزارها و شیوه‏هاى به کار گرفته شده در آن، به موضوعى جاودانه براى نظریه‏پردازى مبدل گشته و در طول تاریخ انسان‏هاى حقیقت جو و ژرف اندیش را به کشف ناگفته‏هاى خود فرا خوانده است تا با توجه به توان علمى و ذوق سلیم خویش به تحقیق در این رویداد پردازند و به نتایجى تازه دست‏یابند .

از گذشته‏هاى دور کارهاى نسبتا بزرگ و جالب و آثار تقریبا قابل قبولى درباره قیام عاشورا عرضه شده است; اما این به معناى پایان کار نیست . حادثه کربلا چون سلسله کوه‏هایى است که حوادث بسیار پشت آن قرار گرفته، از دیدرس انسان‏هاى عادى دور مانده است . باز شناخت همه دیدگاه‏ها درباره این قیام جاودانه فرصتى فراتر از یک مقاله مى‏جوید . از این رو، نوشتار حاضر به ذکر برجسته‏ترین نظریه‏ها که عمدتا در چند دهه اخیر ارائه شده، مى‏پردازد . نگارنده در میان این رهیافت‏ها «انجام تکلیف دینى و تحقق وظیفه شرعى‏» (نظریه 11) را زاویه نگاه خود به قله بلند عاشورا دانسته، مهم‏ترین رهیافت‏ها درباره نهضت عاشورا عبارت است از:

1 . تشکیل حکومت اسلامى و براندازى نظام ستم پیشه حاکم

در این نگره، استراتژى امامت‏بر دو رکن مهم پایه گذارى شده است:

الف) تبیین ایدئولوژى اسلام ومقابله با برداشت‏ها و نگاه‏هاى تحریفى به دین

ب) به دست گرفتن قدرت اجرایى (حکومت) براى اجراى احکام اسلام

بدون طرح و برنامه، قدرت اجتماعى و سیاسى به نظام اسلامى نمى‏انجامد و داشتن طرح و ایدئولوژى بدون قدرت اجرایى کارى از پیش نمى‏برد . پس هدف امام دستیابى به حکومت اسلامى بود تا در پرتو آن به اسلام عینیت‏بخشد . بزرگانى چون سید مرتضى، شیخ طوسى، امام خمینى و با اندک تفاوتى ابن خلدون این دیدگاه را پذیرفته‏اند; البته ابن خلدون بر آن است که عدم دریافت اطلاعات جامع درباره قدرت حاکم و وضعیت فکرى - سیاسى جامعه به ناکامى نهضت انجامید . (1) هر چند که امام خمینى (ره) علاوه بر این این نگرش، بر رهیافت انجام تکلیف دینى و تحقق وظیفه شرعى تکیه داشته و نهضت و انقلاب اسلامى را با همین نگرش آغاز کردند .

2 . شهادت‏طلبى و مرگ سرخ گزینى

در این دیدگاه، امام حسین به تجربه‏اى دست زد که درک آن جز براى کسانى که آن را لمس کرده‏اند، امکان‏پذیر نیست . امام (ع) در موقعیتى قرار گرفت که بتواند از میان انواع مرگ‏ها برترین (مرگ سرخ) را برگزیند . این نوع مرگ بهترین شیوه لقاى پروردگار است و در پرتو آن اندیشه بى هیچ محمل مادى به حیات خویش ادامه مى‏دهد . حسین (ع) خود را فدا کرد تا دین پیامبر (ص) بماند و چنان پیام داد که ایده باید بماند هر چند همه طرفدارانش نابود شوند . رد پاى این تفسیر در آثار پژوهشگرانى چون صافى گلپایگانى، مرتضى مطهرى، محمد تقى شریعتى، على شریعتى، سنایى غزنوى، سید بن طاوس، هاشمى نژاد و اقبال لاهورى مشاهده مى‏شود . (2) البته بین دیدگاه شهید مطهرى و على شریعتى در این مورد تفاوتى اندک وجود دارد . شریعتى روش امام را پیکار خونین و انقلابى مى‏داند و مطهرى اصلاح اجتماعى از طریق امر به معروف و نهى از منکر .

3 . تنازع بر سر کسب قدرت

از این منظر، عاشورا تخاصم دو رقیب بر سر قدرت است . البته برخى نظام حاکم را حق مى‏دانند; جمعى امام حسین (ع) را حق مى‏شمارند و دسته اى حق و باطل را ناشناخته دانسته، معتقدند خداوند هرگونه بخواهد میانشان داورى خواهد کرد . این تحلیل را برخى علماى اهل سنت مانند غزالى، ابن خلدون، ابوبکر بن العربى و خاورشناسانى مثل «لامنس‏» ارائه داده‏اند . (3)

4 . منازعه تاریخى قومى

در این دیدگاه، حادثه کربلا با توجه به پیشینه اختلافات قبیله‏اى بنى هاشم و بنى امیه تحلیل مى‏شود و اختلافات تاریخى این دو خاندان عامل اصلى قیام به شمار مى‏آید . به عقیده «عباس محمود عقاد» حسین (ع) و یزید دو نمونه از دو خانواده مصداق حق و باطلند و عاشورا دنباله نزاع همیشگى این دو خانواده است . (4) دکتر شهیدى نیز با مبنا قرار دادن اسناد تاریخى، امام حسین (ع) را نماینده کامل جبهه حق، یزید را مجسمه جبهه باطل و قیام عاشورا را شدیدترین و بارزترین رویارویى حق و باطل مى‏داند . (5)

5 . حرکتى دموکراتیک در پاسخ به خواست مردم

در این نگاه، قیام ماهیتى دموکراتیک دارد که به خواست مردم آغاز مى‏شود و تا وقتى مردم به خواست‏شان وفا دارند، تداوم مى‏یابد; اما وقتى مردم از خواست‏خود سر برتافتند، عقب مى‏نشیند و رهبرى قیام پیشنهاد ترک مخاصمه مى‏دهد . در این تحلیل، قیام عاشورا از یک شخصیت دموکرات سرزده است . (6)

6 . دفاع از کیان اسلام

نهضت عاشورا از این منظر ماهیتى خدایى دارد; نهضتى که در راستاى دفاع از کیان اسلام و قوانین قرآن آگاهانه و مسؤولانه و حق محور تحقق یافت و مهم‏ترین شاخصه حقانیت آن جامع‏نگرى دینى است . (7)

7 . گریز از بیعت و پرهیز از ذلت

در این تحلیل، امام از یک سو مسؤول حفظ دین است و از دیگر سوى، آزاده‏اى قهرمان که هرگز در برابر یزید سر تسلیم فرود نمى‏آورد و براى احتراز از بیعت قیام مى‏کند . در این دیدگاه، امام در جهت تحقق خواست‏خویش به هر کار مشروعى دست مى‏زند . (8)

8 . اصلاح امور اجتماعى و احیاى امور دینى

در این تفسیر، اقدام امام حسین (ره) حرکتى اصلاحى بود تا تفکر سیاسى مردم و حاکمان و نیز رفتار سیاسى مردم مسلمان بر اساس اصول اسلامى سامان یابد . امام خود را در برابر نظامى که کتاب و سنت و حقوق مردم را نادیده مى‏گیرد، مى‏بیند . در این موقعیت، با هدف اصلاح به قیام روى مى‏آورد تا این ساختار را، متناسب با اصول و مبانى اسلامى، باز سازى کند . (9)

9 . تحقق انقلاب در تعقیب رسالت الاهى

در این تحلیل، هدف قیام تحقق انقلاب براى تشکیل نظام مطلوب است و به وسیله امام که تداوم بخش سیاست است، انجام مى‏گیرد .

در این نظریه، گاه امام در قالب جریان کاملى که درباورهاى مذهبى شیعه ریشه دارد، مطرح مى‏شود و گاه در قالب مردى انقلابى و فداکار که قصد دارد با براندازى حکومت‏بنى امیه زمام امور مسلمانان را به دست گرفته، عدالت را در جامعه برقرار سازد . (10)

10 . تدبیرى دفاعى براى رویارویى با خطرات احتمالى آینده

در این تحلیل، امام موضع دفاعى دارد و حکومت‏برخورد تهاجمى . امام تنها دو راه در پیش دارد: تسلیم یا مقاومت . در آن موقعیت، براندازى ممکن نمى‏نمود و تسلیم شدن جز مشروعیت نظام حاکم که خلاف مصالح اسلام و مسلمانان به شمار مى‏آمد، معنایى نداشت، از این رو، امام به تدبیرى دفاعى روى آورد . (11)

11 . انجام تکلیف دینى و تحقق وظیفه شرعى

در این نگاه، انجام دادن تکلیف الاهى عامل عمده قیام شمرده مى‏شود و رهاورد آن یا حکومت است‏یا شهادت . این تحلیل در برداشتى بنیادین از انسان ریشه دارد . در این برداشت، نظام هستى بر اساس مسؤولیت‏شکل گرفته، آب حیات مسؤولیت‏به جامعه و بشر روح و زندگى مى‏بخشد; پدید آوردن انسان‏هاى متعهد فلسفه شمرده مى‏شود و در مسیر مسؤولیت قرار گرفتن، مهم‏ترین امتیاز انسان . امام (ع) جامعه اسلامى را با ظلمات و انحرافات آمیخته مى‏بیند، نظام حاکم را دچار فسادى بنیادین مى‏یابد و از تغییر کامل آموزه‏هاى الاهى بیمناک مى‏گردد، قیام براى تجدید بناى نظام و جامعه اسلامى را بر خود فرض مى‏بیند . (12)

این تحلیل از مستندات گفتارى و کردارى برخوردار است; همچون این فراز از سخنان امام حسین (ع) در برابر ولید در مدینه: «و على الاسلام السلام اذ قد بلیت الامة براع مثل یزید; اگر امت‏به سرپرستى چون یزید مبتلا شد، باید با اسلام خدا حافظى کرد .» (13) که جامعه اسلامى را در شرف سقوط معرفى کرد . امام (ع) در فراز «خرجت لطلب الاصلاح فى امة جدى; براى اصلاح در امت جدم [پیامبر اکرم (ص]) قیام نمودم .» (14) نیز بر انجام تکلیف و مسؤولیت‏باز گرداندن جامعه اسلامى از انحراف به اصلاح پاى مى‏فشارد . همچنین در نامه به مصریان مى‏فرماید: «فان السنة قد افنیت و البدعة قد احییت فان تسمعوا اهدیکم الى الرشاد; سنت [پیامبر (ص]) نابود شده و بدعت در دین زنده گشته است اگر شنوا باشید، شما را به سوى راه راست هدایت مى‏کنم‏» . (15) این عبارت وجود انحرافى بزرگ را یادآور مى‏شود و سرانجام این فراز «انى لارجو ان یکون خیرا ما اراد الله بنا قتلنا ام ظفرنا; به بهترین چیزى که خدا براى ما خواسته است، امید دارم; چه کشته شویم یا پیروز گردیم .» (16) نشان مى‏دهد که وى به وظیفه مى‏نگرد نه نتیجه .

در این تحلیل، امام حسین (ع) به عنوان یک الگو مطرح مى‏شود . الگویى که هنگام تهاجم گسترده فرهنگى دشمنان اسلام، در ایجاد انگیزش و خودسازى و جامعه سازى، کاربردى معجزه آسا دارد و مصداق روشنى از «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا» است .

غلام‏نبى گلستانى

پى‏نوشت‏ها:

1 . تنزیه الانبیاء، سید مرتضى علم الهدى، ص 179- 182; تلخیص الشافى، محمد بن جعفر طوسى; قیام عاشورا در کلام و پیام امام خمینى، ص 39; شهید جاوید صالحى نجف آبادى، ص 29- 43; مقدمه ابن خلدون، ترجمه محمدپروین گنابادى، ج 1، ص 415 .

2 . شهید آگاه، صافى گلپایگانى; حماسه حسینى، شهید مطهرى، ج 2; چرا حسین قیام کرد، محمدتقى شریعتى; شهادت و پس از شهادت، على شریعتى; لهوف، سید بن طاوس، ترجمه سید احمد فهرى; درسى که حسین به انسان‏ها آموخت، شهید هاشمى نژاد; کلیات اشعار، اقبال لاهورى; دیوان سنایى غزنوى .

3 . مقدمه ابن خلدون; سید الشهدا الحسین بن على، عمر ابوالنصر، ترجمه غضبان; فلسفه شهادت حسین و یاران او، یوسفیه; رهبر آزادگان، رجبعلى مطلوبى .

4 . ابوالشهداء، عباس محمود، عقاد .

5 . قیام حسین، جعفر شهیدى .

6 . آخرت و خدا هدف بعثت انبیا، مهدى بازرگان .

7 . اندیشه حوزه سال چهارم شماره چهارم، مسلسل 16 .

8 . على و فرزندانش، طه حسین، ترجمه محمد على شیرازى .

9 . ارزیابى انقلاب امام حسین، محمدمهدى شمس الدین، ترجمه مهدى پیشوایى .

10 . انقلاب عاشورا، عطاء الله مهاجرانى .

11 . نظریه‏هاى عاشورا، علیزاده .

12 . امانتداران عاشورا، آیت الله خامنه‏اى، ص 30 .

13 . بحارالانوار ج 44، ص 325

14 . همان .

15 . همان، ص 324 .

16 . همان، ص 381 .

منبع:

مجله  پرسمان، پیش شماره